TUTULMALAR (2024)

TAM TUTULMA

PARÇALI TUTULMA

HALKALI TUTULMA

Tutulmalar çok eskiden beri bilinen gök olaylarıdır. Yer, Ay ile birlikte Güneş çevresinde  yörüngesel hareketlerini yaparken Güneş'e dönük yüzleri aydınlık, öbür yüzleri karanlıktır ve karanlık tarafta uzayda birer gölge konisi oluştururlar. Bunlardan birinin gölge konisinin diğeri üzerine düşmesi için bu üç cismin yaklaşık aynı doğrultuya gelmiş olmaları gerekir. Bu da ancak Ay'ın yeniay ve dolunay evrelerinde mümkün olur.

Eğer Ay'ın yörünge düzlemi, tam olarak Yer'in yörünge düzlemi ile çakışık olsaydı; her yeniay evresinde Güneş tutulması, her dolunay evresinde de Ay tutulması meydana gelirdi. Fakat her iki yörünge düzlemi arasında 5° lik bir açı vardır ve tutulmalar ancak özel bazı koşulların sağlanması sonucu meydana gelir. Bu özel koşullar bugün çok iyi bilinmektedir  ve gelecekte olacak tutulmalar önceden çok duyarlı şekilde hesap edilmektedir. Ay'ın  gölgeden geçiş biçimine göre  yarıgölgeli,  parçalı veya tam Ay tutulması meydana gelir.

http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/time/eclipses.html

Tam tutulma, parçalı tutulma ve halkalı tutulma olmak üzere, üç tür Güneş tutulması vardır. Ay'ın gölge konisinin tepesi Ay'dan yaklaşık 375000 km uzakta bulunur. Ay'ın Yer yüzeyine uzaklığı 350000 km ile 400000 km arasında değişir. Ay, Yer'e en yakın olduğu zaman gölge konisinin tepesi Yer'in içinde kalır. Koninin Yer Küre ile arakesiti, bozulmuş bir elips şeklindedir.Genişliği en fazla 270 km olabilir. Bu, gölge konisi ile Yer kürenin arakesit çapıdır. Bu gölgenin Yer üzerindeki ilerleme hızı 30 km/dak. dır. Buna göre, Yer üzerinde belli bir yerde tutulma süresi en fazla 270:30=9 dakika olur. Halkalı tutulma ise en fazla 11 dakika sürer.

Yer üzerinde tam gölge konisinin içinde kalan yerlerdeki gözlemciler için Ay diski, Güneşi tam olarak örter ve bir Tam Güneş tutulması olur. Yarı gölge konisi içinde kalan bölgelerde, Parçalı Güneş tutulması izlenir. Ay, Yer'den çok uzak olduğu zaman tutulma konumu gerçekleşirse, koninin ancak uzantısı Yer'e ulaşabilir. Bu uzantı koni içinde kalan yerlerden, Güneş'in kenarı halka şeklinde görülür. Buna, halkalı Güneş tutulması denir. Kimi zaman halkalı başlayan bir tutulma daha sonra gölge konisinin tepesinin Yer'e değmesi ile tam Güneş tutulmasına ve onun ötesinde tekrar halkalı Güneş tutulmasına dönüşür.

Bu tip tutulmaya Hibrit Güneş Tutulması denir.

http://hyperphysics.phy-astr.gsu.edu/hbase/solar/solecl.html

Tutulmaların Tekrarı: Bir tutulmanın ortalama 6585 gün (18 yıl,11.3 gün) sonra aynı şekilde tekrar meydana geleceği Babilliler tarafından hesap edilmiştir. Bu süreye bir Saros Dönemi denir. Geçmişte meydana gelen bir tutulmanın aynen tekrarı için bu gök cisimlerinin yeniden aynı konum şartlarınn sağlanması gerekir. Genel olarak tutulmanın olabilmesi için, Ay'ın yeniay veya dolunay evresinin zamanı ile düğümlerden geçme zamanı birbirine yeteri kadar yakın olmalıdır. Ay, bir ejder ayı(=27.2122gün ) sonra aynı düğüm noktasında, bir kavuşum ayı (=29.5306 gün) sonra da aynı evrede olur.

Örneğin Ay tutulması dolunay evresinde ve düğümler çizgisinde olur. Ay'ın tekrar dolunay evresinde görülebilmesi için, kavuşum ayı'nın bir tam katı kadar zamanın , Ay'ın tekrar düğümler çizgisinde bulunması için de ejder ayı süresinin bir tam katı kadar zamanın geçmesi gerekir. Ayrıca Yer ile Ay arasındaki uzaklığın gözönüne aldığımız tutulmadaki uzaklık kadar olması gerekir. Bunun için de Ayrıksıl Ay(=27.5545 gün)  süresinin herhangi bir tam katı kadar sürenin geçmesi lazımdır. Bütün bu hesaplamalar sonucunda bir tutulmanın aynen tekrarı için gereken süre ortalama 6585.34 gün'dür. Bu ise yaklaşık 223 kavuşum ayı, 242 ejder ayı ve 239 ayrıksıl ay eder.

Güneş tutulması içinde Ay yeniay evresinde olmak kaydıyla yukarıdaki açıklamalar geçerlidir.

Kaynak: Astronomi ve Uzay Bilimleri ders kitabı Tekışık Yayınları:420 1996